KREOL I NGWI STYKA W ZARYS I E
BEYOND LANGUAGE The series under the auspices of: College for Interdisciplinary Studies, University of Wrocław, Poland Kolegium Międzydziedzinowych Studiów Indywidualnych, UWr In cooperation with: College for International Interdisciplinary Studies in Humanities and Social Sciences, Adam Mickiewicz University in Poznań, Poland Międzyobszarowe Indywidualne Studia Humanistyczne i Społeczne UAM and Faculty of History, Adam Mickiewicz University in Poznań Wydział Historii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Committee for Philology of the Polish Academy of Sciences, Wrocław Branch Komisja Nauk Filologicznych Oddziału PAN we Wrocławiu Scientific Board Committee for Philology of the Polish Academy of Sciences, Wrocław Branch Andrei Avram (Bucharest, Romania) | Jerzy Axer (Warsaw, Poland) | Katarzyna Buczek (Opole, Poland) | Piotr Cap (Łódź, Poland) | Lorenzo Calvelli (Venice, Italy) | Tadeusz Cegielski (Warsaw, Poland) | Piotr P. Chruszczewski (Wrocław, Poland) | Camelia M. Cmeciu (Bucharest, Romania) | Marta Degani (Verona, Italy) | Michel DeGraff (Boston, USA) | RobinDunbar (Oxford, UK) | KatarzynaDziubalskaKołaczyk (Poznań, Poland) | Joanna Esquibel (San Diego, USA) | Ray Fabri (La Valetta, Malta) | Franck Floricic (Paris, France) | Stanisław Gajda (Opole, Poland) | Piotr Gąsiorowski (Poznań, Poland) | Yeshaya Gruber (Jerusalem, Israel) | Franciszek Grucza (Warsaw, Poland) | Kazimierz Ilski (Poznań, Poland) | Rafael Jiménez Cataño (Rome, Italy) | Ewa Kębłowska-Ławniczak (Wrocław, Poland) | Grzegorz A. Kleparski (Rzeszów, Poland) | Konrad Klimkowski (Lublin, Poland) | Aleksandra R. Knapik (Wrocław, Poland) | Tomasz P. Krzeszowski (Warsaw, Poland) | Marcin Kudła (Rzeszów, Poland) | Christopher Laferl (Salzburg, Austria) | Barbara Lewandowska-Tomaszczyk (Łódź, Poland) | Marcin Majewski (Kraków, Poland) | Rafał Molencki (Sosnowiec, Poland) | Marek Paryż (Warsaw, Poland) | John Rickford (Stanford, USA) | Hans Sauer (Munich, Germany) | Waldemar Skrzypczak (Toruń, Poland) | Agnieszka Stępkowska (Szczecin, Poland) | Aleksander Szwedek (Poznań, Poland) | Elżbieta Tabakowska (Kraków, Poland) | Jerzy Wełna (Warsaw, Poland) | Donald Winford (Columbus, USA) | Anna Wojtyś (Warsaw, Poland) | Przemysław Żywiczyński (Toruń, Poland)
AL EKSANDRA R . KNAP I K P I OTR P. CHRUSZCZEWSK I KREOL I NGWI STYKA W ZARYS I E Językowo-kulturowe mechani zmy przetrwania, rozwoju i dez integracji , 2023
KREOLINGWISTYKA W ZARYSIE: Językowo-kulturowe mechanizmy przetrwania, rozwoju i dezintegracji Title of the Series: Beyond Language, Vol. 8 Text © 2023 Authors: Aleksandra R. Knapik, Piotr P. Chruszczewski Copyright for this edition © 2023 Æ Academic Publishing All rights reserved. Except as permitted under the U.S. Copyright Act of 1976, no part of this publication may be reproduced, distributed, or transmitted in any form or by any means, or stored in a database or retrieval system, without the prior written permission of the publisher. The Series Editorial Team: Editors-in-Chief: Prof. Piotr P. Chruszczewski (Wrocław) Dr. Aleksandra R. Knapik (Wrocław) Editors for the Series: Dr. Katarzyna Buczek (Opole) Dr. Tomasz P. Górski (Wrocław) MISHiS Co-Editors: Prof. Aleksander W. Mikołajczak (Poznań) Prof. Konrad Dominas (Poznań) Prof. Rafał Dymczyk (Poznań) Honorary Editors Prof. Michel DeGraff (Boston, MA) for the Series: Prof. Isaiah Gruber (Jerusalem) Prof. Christopher F. Laferl (Salzburg) Review of this volume: Prof. dr hab. Aleksander Szwedek Prof. dr hab. Grzegorz Godlewski Publication subsidized by: Rector of the University of Wrocław, Dean of the Faculty of Letters, Director of the Institute of English Studies, and College for Interdisciplinary Studies, University of Wrocław, Poland Æ Academic Publishing 501 W. Broadway Ste A186 San Diego, CA 92101 USA www.aeAcademicPublishing.com contact@aeAcademicPublishing.com 1st international edition: Æ Academic Publishing, 2023 ISSN: 2642-6951 (print) ISSN: 2642-696X (online) ISBNs: 978-1-68346-166-1 (pbk) | 978-1-68346-167-8 (mobi) 978-1-68346-168-5 (ePub) | 978-1-68346-169-2 (pdf) 27 26 25 24 23 2 3 4
Zamiast festschriftu… Pamięci profesora doktora Andrzeja M. Skrzypca [1958–2011] przyjaciela, erudyty, naukowca, anglisty i celtologa, arystokraty ducha, którego kocury Charlie i Freddie „zawsze miały swoich ulubionych autorów” dan eich bendith! & Pamięci profesora doktora [1944–2019] przyjaciela, poligloty, niestrudzonego badacza sposobów komunikacji Majów, jednego z ostatnich użytkowników języka ayapaneco, miłośnika języka russenorsk, bzu i wczesnych kalifornijskich czereśni farvel Jim! & Pamięci profesora doktora hab. Stanisława Pre˛doty [1944–2021] przyjaciela, germanisty, nestora polskich niderlandystów, wnikliwego paremiologa, serdecznego mentora, konesera malin, podróży oraz mniejszościowych języków Belgii i Holandii, łączącego błyskotliwy intelekt z gołębim sercem do zobaczenia, Staszku, w Twoich welleryzmach!
Język jest twórczym organem myśli. […] Język rozwija się jednak tylko społecznie, a człowiek rozumie sam siebie tylko wtedy, gdy jasność swych słów sprawdził na innych osobach. Wilhelm von Humboldt Język jest zupełnie oczywiście wytworem kultury ludzkiej. Jan Michał Rozwadowski Jeśli człowiek, który w ciągu całego swego życia widział tylko jednego słonia, mówi mimo to bez żadnego wahania o dziesięciu słoniach lub milionie słoni czy też o stadzie słoni albo o słoniach kroczących parami czy trójkami lub wreszcie o pokoleniach słoni, to jest oczywiste, że język ma moc wyodrębniania w doświadczeniu teoretycznie izolowanych elementów i tworzenia z aktualnego świata owego potencjalnego świata, który pozwala istotom ludzkim wychodzić poza to, co bezpośrednio dane w indywidualnym doświadczeniu ludzkim, i osiągać powszechne porozumienie. Edward Sapir
Spis treści Przedmowa, czyli o istocie i konieczności prowadzenia badań kreolingwistycznych . .............................................................................. x Językowe i kulturowe mechanizmy przetrwania i dezintegracji . ................. x Linguistic and the Cultural Mechanisms of Survival and Disintegration .... xi Kreolingwistyka ........................................................................................ xiv Creolinguistics ........................................................................................... xv Wstęp i podziękowania ................................................................................. xx Rozdział 1. Ogólna struktura zjawisk kontaktu językowego . .................... 1 1.1. Podstawowe założenia i miejsce językoznawstwa antropologicznego we współczesnych badaniach nad językiem ......................................... 11 1.2. Podstawowe koncepcje i zadania językoznawstwa antropologicznego .............................................................................. 33 1.3. O definiowaniu kultury i języka – język jako fakt kulturowy .............. 53 Rozdział 2. Kreolingwistyka jako subdyscyplina językoznawstwa kontaktu zewnątrzspołecznego .............................................................. 64 2.1. Pidżyny i kreolskie języki kontaktu . ................................................... 71 2.1.1. O pochodzeniu terminu „pidżyn” i sposobach jego definiowania ............................................................................ 74 2.1.2. Definicje terminu „pidżyn” . ..................................................... 78 2.2. Typologia pidżynów ............................................................................ 88 2.2.1. Charakterystyczne cechy pidżynów .......................................... 94 2.2.2. Zjawisko uproszczenia w pidżynach . ........................................ 101 2.2.3. Czynniki zewnętrzne mające udział w genezie pidżynów i języków kreolskich ................................................................. 107 2.2.4. O pochodzeniu pidżynów ......................................................... 109 Rozdział 3. O definiowaniu kreolskich języków kontaktu ......................... 129 3.1. O pochodzeniu terminu „kreol” oraz o zjawisku alotropii językowej .... 132 3.2. Warunki potrzebne dla zaistnienia kreolizacji językowej ...................... 146 3.2.1. Socjo-historyczna typologia języków kreolskich . ....................... 148 3.3. Kreolizacja pidżynu z Jamajką w tle . .................................................. 159 3.3.1. Faza pokreolizacyjna języka kontaktu; życie po kreolizacji – Jamajka ................................................................................... 164 3.4. Hipoteza bioprzysposobienia językowego jako jeden ze sposobów wyjaśniania zjawiska kreolizacji . ......................................................... 170
ix Spis treści Rozdział 4. Procesy i mechanizmy zmiany – standardy zagrożenia dezintegracją oraz wyznaczniki językowej żywotności ......................... 173 4.1. Ogólne przyczyny zmian językowych i dezintegracji społeczności mownych ........................................................................................... 184 4.1.1. Wybrane klasyfikacje języków zagrożonych i wymierających .... 188 4.1.2. Mechanizmy zmian .................................................................. 193 4.1.3. O żywotności języków na wybranych przykładach kilku małych języków ....................................................................... 199 4.1.4. O niektórych istotnych założeniach językoznawstwa. Wybrane instytucje zajmujące się dokumentacją języków zagrożonych ............................................................................. 203 4.2. Modele zmiany kulturowej ................................................................. 211 4.3. Modele zmiany językowej ................................................................... 215 4.3.1. Modele atrofii językowo-kulturowej . ........................................ 220 Zakończenie. Podsumowanie i zaproszenie do współpracy........................ 231 Załączniki ...................................................................................................... 240 Bibliografia .................................................................................................... 243 Indeks terminów . ......................................................................................... 276 Indeks nazwisk ............................................................................................. 288 Indeks geografii języków .............................................................................. 293 Noty o autorach ............................................................................................ 300
Przedmowa, czyli o istocie i konieczności prowadzenia badań kreolingwistycznych Językowe i kulturowe mechanizmy przetrwania i dezintegracji Mam niekłamaną przyjemność przygotować krótką przedmowę do tekstu, który wydaje się pierwszym wprowadzeniem do językoznawstwa kontaktu, a konkretnie do kreolingwistyki, jaki kiedykolwiek napisano w języku polskim. Można by pomyśleć, że autorzy po prostu relacjonują to, co na ten temat napisano w języku angielskim, ale byłoby to bardzo dalekie od prawdy. Przełożyli oni umiejętnie na język polski koncepcje anglojęzyczne, twórczo wykorzystując je jako podstawę, na której formułują własne pomysły badawcze dotyczące tworzenia się i rozwoju języków kontaktu. Co ważne – autorzy systematyzują badania nad językami kontaktu i pokazują jak, gdzie i dlaczego kreolingwistyka funkcjonuje w ramach językoznawstwa antropologicznego i socjolingwistyki. Jak zauważyłem niegdyś w moim artykule „Sociolinguistics and Pidgin-Creole Studies” (Rickford 1988), wielu czołowych teoretyków socjolingwistyki zajmowało się także teorią w badaniach nad pidżynami oraz kreolskimi językami kontaktu i vice versa. Dzieje się tak, bowiem języki kontaktu ogniskują uwagę na historii społecznej, dostarczając bogatszych modeli i metod analizy antropologicznej czy socjolingwistycznej niż w przypadku wielu innych języków; zwracają również uwagę badaczy na praktyczne zagadnienia edukacyjne oraz na politykę językową kraju. To wprowadzenie do kreolingwistyki jest nieocenione również dlatego, że wskazuje na doskonałe przykłady polskich uczonych, którzy prowadzili nowatorskie badania antropolingwistyczne i etnograficzne na długo przed powstaniem terminu „lingwistyka kontaktu”, takich jak Baudouin de Courtenay, Kruszewski, Piłsudski, Rozwadowski, Sieroszewski, Piekarski, Czaplicka, Malinowski czy Milewski. Ten tekst, napisany w języku polskim, posłuży zarówno polskim studentom, jak i doświadczonym badaczom jako cenne źródło informacji w ich ojczystym języku o mechanizmach i procesach funkcjonujących
xi Przedmowa, czyli o istocie i konieczności prowadzenia badań kreolingwistycznych Linguistic and the Cultural Mechanisms of Survival and Disintegration I’m delighted to write a short preface to what may be the very first introduction to contact linguistics, and specifically to pidgin and creole studies, ever written in the Polish language. One might think that the authors just relate what is written on the topic in English, but that would be very far from the truth. They use the English-language concepts, skillfully translating them into Polish, as their basis upon which they formulate their own creative ideas regarding the formation and development of contact languages. Importantly – they are systematizing the study of contact languages by showing how, where and why the discipline functions within anthropological linguistics and sociolinguistics. As I noted in my (1988) article on “Sociolinguistics and Pidgin-Creole Studies,” many of the leading theorists in Sociolinguistics have been theorists in Pidgin Creole Studies, and vice versa, especially because pidgins and creoles compel attention to social history and they provide models and methods of anthropological and sociolinguistic analysis more than many languages do. They also compel attention to applied issues in education, and national language policy. This introduction to Creolinguistics is also invaluable because it provides excellent examples of Polish scholars who have been conducting seminal anthropolinguistic and ethnographic studies, long before the term contact linguistics was coined; for instance Baudouin de Courtenay, Kruszewski, Piłsudski, Rozwadowski, Sieroszewski, Piekarski, Czaplicka, Malinowski, and Milewski. This invaluable resource, written in Polish, will serve the purpose of informing Polish students and seasoned scholars alike about contact linguistics mechanisms and processes in their native language. Let me illustrate by paraphrasing the words that I wrote with my son Russell (Rickford, Rickford 2000: 10):
xii Kreolingwistyka w zarysie w językoznawstwie kontaktu. Syntezę tego, co mam na myśli, pozwolę sobie przedstawić, parafrazując fragment tekstu, który napisałem wspólnie z synem Russellem: Przyczyny trwałości i żywotności języków kontaktu są wielorakie: języki te wyznaczają naszą wspólną tożsamość kontaktu jako istot ludzkich; są symbolem przemian kulturowych, zmian językowych, dezintegracji języków oraz ich rewitalizacji; zachowują skojarzenia ciepła i bliskości dla wielu ich użytkowników, którzy opanowali język kontaktu jako swój pierwszy język, ucząc się go od swoich matek i ojców oraz od innych członków rodziny; cementują poczucie wspólnoty i solidarności pośród przyjaciół; ustanawiają relacje między ich użytkownikami; służą jako twórczy i pełen ekspresji instrument w teraźniejszości oraz stanowią żywe połączenie z przeszłością. (Rickford, Rickford 2000: 10) profesor dr John R. Rickford (Uniwersytet Stanforda, USA) Źródła Rickford, John R. (1988) „Connections between Sociolinguistics and Pidgin-Creole Studies”. [W:] International Journal of the Sociology of Language 71; 51–58. Rickford, John R., Russell J. Rickford (2000) Spoken Soul: The Story of Black English. Nowy Jork: John Wiley.
xiii Przedmowa, czyli o istocie i konieczności prowadzenia badań kreolingwistycznych The reasons for the persistence and vitality of contact languages are manifold: they mark our common contact identity as human beings; they are the symbol of cultural changes, language shifts, language disintegrations and revitalizations; they retain the associations of warmth and closeness for the many contact language users who first learned them from their mothers and fathers and other family members; they express camaraderie and solidarity among friends; they establish rapport among contact language users; and they serve as a creative and expressive instrument in the present and as a vibrant link with the past. (Rickford, Rickford 2000: 10) Professor John R. Rickford (Stanford University, USA) References Rickford, John R. (1988) “Connections between Sociolinguistics and Pidgin-Creole Studies.” [In:] International Journal of the Sociology of Language 71; 51–58. Rickford, John R., Russell J. Rickford (2000) Spoken Soul: The Story of Black English. New York, NY: John Wiley.
xiv Kreolingwistyka w zarysie Kreolingwistyka Studium kreolskich języków kontaktu znajduje się w centrum badań nad ewolucją i zmianą języka od XIX wieku. Wtedy to właśnie pionierzy kreolingwistyki – tacy jak Schuchardt i Hesseling – przywołali je po raz pierwszy, dowodząc kluczowej roli kontaktu językowego w historii wielu języków, nie tylko indoeuropejskich. Niemniej zainteresowanie naukowe językami kreolskimi nie utrzymało się i stosunkowo długo uważano je za języki marginalne tak dla społeczeństwa, jak i w poważnych badaniach. Z czasem jednak zakres kreolingwistyki wykroczył daleko poza wcześniejsze peryferia, a obfitość badań prowadzonych przez minione sześć dekad coraz bardziej uświadamia nam, że języki kreolskie są na świecie powszechnie obecne, podobnie jak powszechne jest występowanie procesów powstawania i zmiany, których doświadczają na równi z innymi, nieokreślanymi mianem „kreoli”. Uznajemy obecnie, że języki kreolskie „mają kluczowe znaczenie dla naszego zrozumienia języka oraz kluczowe miejsce w życiu milionów ludzi” (Hymes 1971: 3). Badanie języków kreolskich stało się integralną częścią językoznawstwa kontaktu – interdyscyplinarnej dyscypliny badawczej, która stara się pojąć wzajemne oddziaływanie czynników społeczno-historycznych, społeczno- -kulturowych, językowych i psycholingwistycznych w ewolucji wszelkich języków, uznając fakt, że wszystkie języki zostały ukształtowane przez kontakt z innymi językami na pewnym etapie swojej historii. Kreolingwistyka eksploruje zróżnicowany zestaw zagadnień zasadniczych dla zrozumienia ewolucji języka jako takiej. Języki kreolskie, powstające w wyniku naturalnej akwizycji drugiego języka, stanowią idealny poligon dla zrozumienia procesów lingwistycznych oraz typów zmian języka powodowanych kontaktem, które ukształtowały gramatykę wielu języków, wydobywając na światło dzienne uniwersalne zasady i wzorce zmian zachodzących pod wpływem kontaktu. Jednakże nie sposób w pełni pojąć procesów formowania się i ewolucji języków kontaktu bez dokładnego uwzględnienia społeczno-kulturowych kontekstów, w których języki kontaktu powstawały i rozwijały się w czasie. Niniejszy zarys kreolingwistyki podkreśla ten aspekt języków kreolskich. Autorzy przyglądają się im tutaj przez pryzmat językoznawstwa antropologicznego oraz z perspektywy językowej żywotności. To podejście opiera się na fundamentach położonych przez pionierów antropologicznego podejścia do kreolskich języków kontaktu, takich jak Dell Hymes czy Sidney Mintz. Już w 1971 roku Hymes zwrócił uwagę na to, że „języki kreolskie mają
xv Przedmowa, czyli o istocie i konieczności prowadzenia badań kreolingwistycznych Creolinguistics The study of creole languages has been at the center of investigations of language evolution and change since the nineteenth century, when pioneers like Schuchardt and Hesseling first used them as evidence for the crucial role of language contact in the history of Indo-European and other languages. Yet, such scholarly interest did not persist, and for a long time, creoles were seen as marginal both to society and to serious investigation. The field of creole linguistics has progressed far beyond its earlier marginality, and a wealth of studies over the last six decades have made us increasingly aware of the widespread existence of creoles across the world, and the equally common occurrence of processes of language formation and change that creoles share with many languages not referred to as “creoles.” We now recognize that creole languages “are of central importance to our understanding of language, and central too in the lives of millions of people” (Hymes 1971: 1). The study of creole languages has now become an integral part of Contact Linguistics, an interdisciplinary field that seeks to understand the interplay of socio-historical, socio-cultural, linguistic and psycholinguistic factors in the evolution of all languages, recognizing the fact that all languages have been shaped by contact with other languages at various points in their history. Creole linguistics explores a variety of issues that are vital to the understanding of language evolution in general. As outcomes of naturalistic second language acquisition, creoles are ideal testing grounds for understanding the linguistic processes and the types of contact-induced change that have shaped the grammars of many languages, shedding light on universal principles and patterns of change under contact. However, the processes of their formation and evolution cannot be fully understood without a strict attention account of the socio-cultural contexts in which they emerged and developed over time. This introduction to Kreolingwistyka w zarysie… (Creolinguistics: An Outline) emphasizes this aspect of creole languages by viewing them through the lens of Anthropological Linguistics and from the perspective of language vitality. This approach builds on the foundations laid by pioneers of the anthropological approach to creoles such as Dell Hymes and Sidney Mintz. As early as 1971, Hymes called attention to the fact that “creole languages are of special importance, since their very existence poses the question of the relation of means of speech to social needs” (1971:6). Hymes expressed the almost prophetic view that the full story of creole languages must one day
xvi Kreolingwistyka w zarysie szczególne znaczenie, bowiem już samo ich istnienie stawia pytanie o relację między sposobem mówienia a potrzebami społecznymi” (Hymes 1971: 6). Autor ten przedstawił niemal proroczy pogląd, iż pełna historia języków kreolskich kiedyś będzie musiała objąć nie tylko badanie ich genezy, ale też ich historię społeczną, włączając w to siły społeczne determinujące ich poziom żywotności. Mintz ze swej strony był zwolennikiem podejścia spoleczno-antropologicznego przy badaniu formowania się języków kreolskich. Uważał, że powinno ono obejmować badanie demografii, zanurzeń społecznych oraz kodów warunkujących społeczne interakcje, które charakteryzują każdą społeczność. Badacz ten wskazywał, że porównywanie karaibskich społeczeństw kolonialnych uwidacznia pewne sprzeczności: Z jednej strony ważne socjologiczne i historyczne różnice sprawiają, że każdy badany przypadek jest wyjątkowy. Z drugiej jednak strony kolonialny oraz imigrancki charakter obszaru Karaibów, a także szczególnie sztywna natura systemów społecznych wykreowanych przez kolonializm plantacyjny, bez wątpienia wpłynęły w pewien wspólny sposób na procesy uczenia się języków oraz ich różnicowania się. (Mintz 1971: 485) Niniejsza książka stanowi pod wieloma względami odpowiedź na wezwanie pionierów do dalszej integracji społecznych i językowych aspektów narodzin i ewolucji kreolskich języków kontaktu. Książka ta pojawia się na czasie, bowiem kreolingwistyka jest dziś dobrze ugruntowanym elementem uniwersyteckich programów studiów językowych na całym świecie, czy jako autonomiczna specjalizacja czy też jako komponent bardziej ogólnych dyscyplin, takich jak językoznawstwo historyczne, językoznawstwo kontaktu itp. Stąd za napisanie pierwszego wprowadzenia do kreolingwistyki w języku polskim, a więc za promowanie tej subdyscypliny wśród prężnie rozwijającej się społeczności naukowej w Polsce, autorom należy się pochwała. Przynależą oni do rosnącego grona kreatywnych i energicznych młodych naukowców w dyscyplinie lingwistyki kontaktu, którzy upowszechniają w Polsce wiedzę na temat zgłębianych przez siebie dyscyplin. Ta świetna praca stanowi kolejne z wielu ich osiągnięć w zakresie kreolingwistyki w ostatniej dekadzie, m.in. obok organizacji dorocznych konferencji naukowych, niegdyś pod nazwą Languages in Contact, a obecnie pod nazwą Beyond Language. Książki takie jak ta są bardzo cennym uzupełnieniem obszernej już literatury przedmiotu opracowanej w języku angielskim. Ta publikacja, tym ważniejsza dla polskiej akademii, że przygotowana w ich własnym języku, zgłębia języki kontaktu, procesy i mechanizmy ich rozwoju, a ponadto
xvii Przedmowa, czyli o istocie i konieczności prowadzenia badań kreolingwistycznych include not just investigation of their genesis, but also their social history, including the social forces that determine their degree of vitality. Mintz for his part advocated for a social anthropological approach to creole formation that would include investigation of the demographics, community settings and codes of social interaction that characterized each community. He pointed out that a comparison of Caribbean colonial societies reveals that: On the one hand, important sociological and historical differences made each such case unique. Yet on the other, the colonial and immigrant character of the Caribbean area, and the remarkably rigid nature of the social systems engendered by plantation colonialism, undoubtedly affected in certain common ways the processes of language learning and linguistic differentiation. (Mintz 1971: 485) The present book is in many ways an answer to these pioneers’ call for further integration of the social and linguistic aspects of the birth and evolution of creole languages. The book is timely since Creole linguistics is now a well-established part of the linguistic programs of universities throughout the globe, whether as an autonomous specialization in its own right or as a component of more general areas of study such as historical linguistics, contact linguistics and others. The authors are therefore to be commended for promoting the sub-discipline among the thriving scholarly community of Poland, by writing the first introduction to Creolinguistics in Polish. They are among a growing body of creative and energetic young scholars in the field of Contact Linguistics, who have been disseminating knowledge about these subdisciplines in Poland This excellent book is just the latest addition to their accomplishments over the last decade, which include organizing regular scholarly conferences under the earlier title Languages in Contact, and currently Beyond Language. Books such as this are a highly valued addition to the already vast scholarly works in English, and this one in particular offers the Polish academe a book in its own language which explores contact languages, the mechanisms and processes of their development and eventual fate. This work has great potential to bring together both research traditions and researchers in various fields, first, by expanding the directions of research that is already firmly-established in the English-speaking world, and, second, by establishing a fresh nucleus for future research and debates on language contact in general, and in particular on the processes and mechanisms that it involves. The authors of this work have devoted a lot of time to promoting the work of many Polish scholars who have worked on issues within contact linguistics
xviii Kreolingwistyka w zarysie wskazuje na ich możliwe dalsze losy. Praca ma wielki potencjał połączenia zarówno tradycji badawczych, jak i badaczy z różnych dziedzin – po pierwsze, przez poszerzenie kierunków badań, które są już mocno osadzone w świecie anglojęzycznym, a po drugie, przez utworzenie świeżego nurtu dla przyszłych badań i debat, zarówno na temat kontaktu językowego, jak i procesów oraz mechanizmów, których on dotyczy. Autorzy tej pracy poświęcili wiele czasu na promocję dorobku wielu polskich uczonych, którzy wcześniej zajmowali się zagadnieniami z zakresu językoznawstwa kontaktu, jednak dopiero teraz postulowanemu od dawna kierunkowi prowadzonych przez siebie studiów nadają polską nazwę. Praca ta stanowi zwieńczenie ich wytrwałych, znaczących wysiłków usystematyzowania i zaprezentowania w odpowiednich ramach teoretycznych modeli i zakresów badawczych kreolingwistyki – dyscypliny, którą ta pionierska praca wprowadza na potrzeby polskiej społeczności1. profesor dr Donald Winford (Uniwersytet Stanowy w Ohio, USA) Źródła Hymes, Dell H. (1971) „Preface”. [W:] Dell H. Hymes (red.) (1971) Pidginization and Creolization of Languages: Proceedings of a Conference Held at the University of the West Indies, Mona, Jamaica, April 1968. Londyn: Cambridge University Press; 3–11. Mintz, Sidney W. (1971) „The Socio-Historical Background to Pidginization and Creolization”. [W:] Dell H. Hymes (red.) (1971) Pidginization and Creolization of Languages: Proceedings of a Conference Held at the University of the West Indies, Mona, Jamaica, April 1968. Londyn: Cambridge University Press; 481–496. 1 Wszystkie tłumaczenia z angielskiego w niniejszej pracy zostały wykonane przez jej autorów; jeśli jest inaczej, fakt ten zostaje uwzględniony, a autor tłumaczenia – jeśli to możliwe – wskazany z imienia i nazwiska.
xix Przedmowa, czyli o istocie i konieczności prowadzenia badań kreolingwistycznych before, but now for the first time they give a Polish name to the field of study that they have promoted within Poland for so long. This work represents the culmination of their enduring and significant efforts to frame and systematize the theoretical constructs and frameworks of Kreolingwistyka, the discipline that this pioneering work introduces to the Polish community. Professor Donald Winford (Ohio State University, USA) References Hymes, Dell H. (1971) “Preface.” [In:] Dell H. Hymes (ed.) (1971) Pidginization and Creolization of Languages: Proceedings of a Conference Held at the University of the West Indies, Mona, Jamaica, April 1968. London: Cambridge University Press; 3–11. Mintz, Sidney W. (1971) “The Socio-Historical Background to Pidginization and Creolization.” [In:] Dell H. Hymes (ed.) (1971) Pidginization and Creolization of Languages: Proceedings of a Conference Held at the University of the West Indies, Mona, Jamaica, April 1968. London: Cambridge University Press; 481–496.
Wstęp i podziękowania Gdyby sparafrazować jeden z tytułów prac o Wrocławiu autorstwa Normana Daviesa i Rogera Moorhouse’a, Microcosm: Portrait of a Central European City [Mikrokosmos: Portret miasta środkowoeuropejskiego] z 2002 roku, można zaryzykować tezę, że ka żdy j ę zyk i ka żda ku l tur a j e s t mi kr oko s - mo s em pr z ep l a t a j ą cych s i ę z e s obą z j awi sk , a ka żdy c z ł owi ek j e s t r epr e z ent ant em boga c twa t ych z j awi sk , j ak imi obda r zy ł a l udz i na tur a . Ta językowo-kulturowa obfitość jest najwyraźniej zauważalna na pograniczach języków i kultur. Takie pogranicza trwać mogą często całe wieki i mogą naturalnie ewoluować. Niekiedy też człowiek sam, sztucznie, z chęci zdobycia władzy czy dla jakiegokolwiek innego zysku potrafi wytworzyć sobie takie pogranicze, często nawet rozproszyć lub stłoczyć niewinnych i niczego niespodziewających się ludzi, by przyspieszyć rozwój wypadków, tym samym przyspieszając rozwój nowych języków i kultur kontaktu. O dziwo, nawet takie powstałe w wyniku gwałtu na wolności i suwerenności nowe kultury potrafią niekiedy przetrwać i rozkwitać nowymi językami; o takich procesach i mechanizmach również traktuje ta praca. W pracy tej proponujemy rozumieć kreo l ingwi s t ykę (ang. creolistics) jako subdyscyplinę j ęzykoznaws twa kont aktu (ang. contact linguistics), lokującą się w ramach j ęzykoznaws twa ant ropo l og i cznego (ang. anthropological linguistics, zob. też np. Winford 2003). Kreolingwistyka bada procesy i opisuje mechanizmy powstawania, rozwoju i dezintegracji języków kontaktu, tj. głównie pidżynów, języków kreolskich i języków mieszanych, tworzących się i zmieniających wraz z rozwojem kontaktów społecznych. Często podczas wspólnej pracy nad zbieżnymi problemami badawczymi warto połączyć siły i środki, żeby wyeksponować zagadnienie, któremu należy się szacunek. Taki proces nastąpił właśnie podczas pisania tej książki, traktującej o kreolingwistyce, której szczególnie należny jest badawczy namysł i organizacyjno-wydawnicza werwa, bowiem jest to interdyscyplinarna, bardzo młoda i fascynująca dyscyplina badawcza. Cały czas zbyt niewiele polskich uczelni prowadzi badania poświęcone zdobywaniu wiedzy o działających jednocześnie procesach ewolucyjnych języka oraz kultury, wiedzy o powstawaniu oraz wiedzy o zaniku czynności i zjawisk, jakimi są kultura i język,
xxi Wstęp i podziękowania które to zjawiska ogniskują się w językach kontaktu. Wi edz a o kr eo l i ngwi s t yc znych pr oc e s a ch o r a z me chan i zma ch f unkc j onowan i a j ę zyka i ku l tur y moż e pr zyc zyn i ć s i ę n i e t y l ko do r ozwo j u s amego j ę zyka i ku l tur y, a l e pr z ede ws zy s tk im do z a chowan i a choc i a żby ma ł ego f r agmentu n i e zwyk ł ego s ymbo l i c znego bo - ga c twa , u l okowanego w ka żdym j ę zyku i w ka żde j ku l tur z e . W książce wykorzystano obszerne fragmenty wcześniej opublikowanych prac, które pochodzą z następujących źródeł: • Aleksandra R. Knapik (2019) A Study of Jamaican Creole Proverbs from the Perspective of Contact Linguistics. San Diego, CA: Æ Academic. • Piotr P. Chruszczewski (2011) Językoznawstwo antropologiczne: Zadania i metody. Wrocław: Oddział Polskiej Akademii Nauk we Wrocławiu. • Piotr P. Chruszczewski (2010) „Podstawowe problemy językoznawstwa antropologicznego”. [W:] Jacek Fisiak (red.) Studia językoznawcze: od językoznawstwa teoretycznego do stosowanego. (Język a Komunikacja, t. 29). Kraków: Tertium; 57–68. Za pozwolenie na wykorzystanie w tekście fragmentów wcześniej opublikowanych tekstów autorzy dziękują Æ Academic z San Diego, Oddziałowi Polskiej Akademii Nauk we Wrocławiu oraz Towarzystwu Popularyzowania Wiedzy o Komunikacji Językowej Tertium z Krakowa. Należą się od nas szczególne podziękowania doktor Joann i e Esqu i be l (Æ Academic, San Diego), profesorowi J anus zowi Ma l akowi (Uniwersytet Opolski), profesorowi Pr z emy s ł awowi Żywi c zyńsk i emu (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) oraz profesorowi Konr adowi Kl imkowsk i emu (Uniwersytet Marii Curii-Skłodowskiej w Lublinie) za ich czas oraz pomoc okazaną w dyskusjach nad powstającym tekstem. Osobne podziękowania należą się profesorowi Donowi Wi n f o rdowi (Ohio State University, USA) oraz profesorowi Johnowi Ri ck f o rdowi (Stanford University, USA) za to, że znaleźli czas na przylot do Wrocławia z wykładami gościnnymi, że zawsze są gotowi pomóc swoją opinią w niejednoznacznych kwestiach badawczych oraz że poświęcili czas na długie naukowe dysputy o czysto interdyscyplinarnym zabarwieniu. Około 94% ludzi żyjących obecnie na świecie mówi 6% języków (mandaryńskim chińskim, angielskim, hiszpańskim oraz hindi), natomiast 6% ludności świata posługuje się 94% pozostałych języków naturalnych1. 1https://www.nationalgeographic.org/maps/language-diversity-index/ (data dostępu: 3 lutego 2022)
xxii Kreolingwistyka w zarysie Zapr a s z amy Czy t e l n i ka uzbr o j onego w t ę wi edz ę do z a s t ano - wi en i a s i ę nad t ym, i l e j ę zyków – w t ym j ę zyków kont aktu – j e s t w użyc i u , k i edy c zy t a t ę pr a c ę , i w j ak im t emp i e o s t a t - n imi c z a s y j ę zyk i t e u l ega j ą de z i nt egr a c j i . Warto cały czas mieć na uwadze to, że 20 września 2019 roku odnotowywano już tylko 7111 żyjących języków naturalnych…2 Aleksandra R. Knapik Piotr P. Chruszczewski Wrocław, luty 2022 roku 2 Informacja z 20 września 2019 roku: ethnologue.com. Zob. też tekst Petera Austina ([2008] 2009). Suzanne Romaine (2000) już dwie dekady temu wieściła, że do końca nowego wieku przynajmniej połowa języków świata może ulec dezintegracji – cały czas mamy nadzieję, że nie miała racji.
Rozdział 1. Ogólna struktura zjawisk kontaktu językowego W pracy tej wychodzi się z podstawowego założenia, że j ęzyk – będący zjawiskiem symbolicznym oraz arbitralnym w swojej naturze (de Saussure [1916] 2002) – j e s t i nt egr a l nym sk ł adn i k i em ku l tur y (Rozwadowski [1913] 1921/1950), a jego złożona struktura wpływa znacząco na zmiany kultury. Co ciekawe, ta złożona struktura języka sama jest również bardzo wrażliwa nawet na niewielkie zmiany kultury. Stąd ka żda zmi ana ku l tur y moż e powodowa ć g ł ębok i e i s y s t emowe zmi any w j ę zyku , ale również zmiana w języku również może prowadzić do nadbudowujących się zmian kulturowych, chociaż – jak się wydaje – na mniejszą skalę. Można zauważyć, że życie każdej społeczności mownej jest oparte na praktykach dyskursywnych tej społeczności (zob. np. Chruszczewski 2006a), bowiem zgodnie z badaniami Bergera i Luckmanna ([1966] 1967: 53) „cała ludzka aktywność jest przedmiotem habitualizacji”. Co więcej, „ka żde j [ odpo - wi edn i o ] c z ę s t o powt a r z ane j c zynno ś c i nadawany j e s t wzó r, kt ó r y późn i e j moż e być odtwa r z any pr zy mi n ima l nym wy s i ł - ku” (Berger, Luckmann [1966] 1967: 533). Jesteśmy przekonani, że życie każdej cywilizacji, każdej kultury i każdego języka podlega właśnie takim procesom habitualizacji – dzięki nim życie to może się rozwijać, multiplikować, zmieniać i ewoluować. Niekiedy jednak potrafi też ono ulec dezintegracji i zaniknąć. W niniejszej pracy staramy się podjąć wyzwanie i odpowiedzieć przynajmniej na niektóre pytania związane z procesami i mechanizmami powstawania języków kontaktu oraz ich dezintegracją. Zdajemy sobie jednak równie dobrze sprawę z tego, że większa część stawianych tu pytań będzie musiała zostać bez wyczerpujących odpowiedzi, choć mamy nadzieję, że ktoś kiedyś w przyszłości tych odpowiedzi udzieli. Niektóre z tych zagadnień nie doczekały się jeszcze wyjaśnienia, chociażby z tego powodu, że „kontakt 3 Wszystkie wyróżnienia w tekście, także cytowanym, wynikają z zamierzeń jej autorów. W przeciwnym razie intencję autora oryginalnego zaznaczono w odsyłaczu.
2 Kreolingwistyka w zarysie językowy przyczynia się do przeróżnych interakcji w świecie ludzkiej kognitywno-emocjonalnej rzeczywistości, bowiem język zawsze egzystował i rozwijał się w kontekście biologicznym i społecznym, jako typowo ludzkie i tym samym także społeczne zjawisko” (Oskaar 1996: 1). Mając powyższą konstatację na uwadze, trzeba zaznaczyć, że językoznawstwo kontaktu, będące dyscypliną badawczą, stanowi również bardzo efektywną perspektywę i zarazem metodologię badawczą. Dzięki zastosowaniu jego narzędzi można konstruować modele rozwoju praktyk językowych, a nawet prognozować lingwistyczne tendencje ewolucyjne. J ę zyk zmi en i a s i ę pod wp ł ywem kont aktu z i nnymi j ę zyka - mi o r a z z i nnymi ku l tur ami . Pidżyny i języki kreolskie, czy też ogólnie języki kontaktu, stają się rzeczywistością dzięki kontaktom między ludźmi posługującymi się różnymi językami i reprezentującymi różne kultury. Powstanie nowego języka (czy też nowej odmiany „starego” języka) w dużym stopniu zależy od częstotliwości kontaktów między dwiema lub więcej społecznościami mownymi, stąd można stwierdzić, że „kontakt językowy bierze swój początek z kontaktów kulturowych, ekonomicznych, politycznych i naukowych, [zachodzących] między [różnymi] grupami etnicznymi i demograficznymi” (Oskaar 1996: 1). Toteż „kontakt językowy powstaje z bezpośredniej lub pośredniej interakcji między użytkownikami języka, na co mają wpływ [odpowiednie] jednostki aktów komunikacyjnych oraz ich społeczno-kulturowy kontekst” (Oskaar 1996: 1). J ę zykoznaws two kont aktu z a jmu j e s i ę r óżnymi i nt e r akc j ami mi ędzy j ę zykami o r a z ku l tur ami i ana l i zu j e z a r ówno r e zu l t a t y t ych i nt e r akc j i , j ak i nowo pows t a ł e wzo r y j ę zykowe , kt ó r e r odz ą s i ę z kont akt ów mi ędzy ku l tur ami . Jeśli zmiana językowa4 ma być trwała, innowacja językowa spowodowana przez użytkownika języka musi zostać zaakceptowana i przyjęta przez innych użytkowników społeczności mownej; aby taka zmiana się powiodła, wskazane jest odnalezienie niszy, w której językowa innowacja mogłaby funkcjonować. Jeśli np. nowe słowo okaże się przydatne w użyciu, fakt ten może znacznie zwiększyć jego szanse na przetrwanie – przez upowszechnienie. Dla przykładu, słowo selfie zrobiło ostatnimi czasy taką właśnie zawrotną karierę, ponieważ błyskawicznie odnalazło dla siebie niezasiedloną niszę, w której zaczęło funkcjonować, a jego znaczenie w okamgnieniu się rozprzestrzeniło 4 Zob. też studium z zakresu zmiany językowej autorstwa Brigitte Nerlich (1990).
11 Rozdział 1. Ogólna struktura zjawisk kontaktu językowego wielu wybitnych kreolingwistów, którzy następnie gościli we Wrocławiu podczas cyklicznej konferencji Languages in Contact – Cultures in Contact. Ta konferencja z czasem zmieniła nazwę na pojemniejszą i obecnie cyklicznie zapraszamy zarówno znanych naukowców, jak i poczatkujących badaczy na coroczne międzynarodowe spotkania pod nazwą Beyond Language10. 1.1. Podstawowe założenia i miejsce językoznawstwa antropologicznego we współczesnych badaniach nad językiem Językoznawstwo antropologiczne11 staje się bardzo obszerną subdyscypliną językoznawstwa, obejmującą swoim zasięgiem kilka dużych, w zasadzie już samodzielnych i wyodrębnionych dyscyplin, takich jak np. językoznawstwo kontaktu, językoznawstwo terenowe12, socjolingwistyka13 czy pragmalingwistyka14. Pamiętać należy, że rozwój każdej dyscypliny naukowej, w naszym przypadku językoznawstwa, zwykle polega na przyjaznym – chociaż tutaj bywają wyjątki – ścieraniu się poglądów różnych badaczy, zajmujących się wieloma, zazwyczaj pokrewnymi subdyscyplinami językoznawstwa. Językoznawstwo jako takie jest obecnie tak rozbudowaną gałęzią wiedzy, że 10 Międzynarodowa konferencja Beyond Language jest zazwyczaj współorganizowana przez następujące jednostki: Kolegium Międzydziedzinowych Studiów Indywidualnych Uniwersytetu Wrocławskiego; Komisję Nauk Filologicznych Oddziału PAN we Wrocławiu; Katedrę Lingwistyki Komputerowej Uniwersytetu Jagiellońskiego; Międzyobszarowe Studia Humanistyczne i Społeczne Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; Uniwersytet Sapienza w Rzymie oraz Wydział Dziennikarstwa i Komunikacji Uniwersytetu w Bukareszcie. 11 Zob. np. jedną z pierwszych monogr a f i c znych pub l i ka c j i (jeśli nie pierwszą) po - świ ę conych j ę zykoznaws twu ant r opo l og i c znemu autorstwa Josepha H. Greenberga (1968). W książce tej autor dowodzi, że potrzebna jest w językoznawstwie nowa metoda badania i pracy, która będzie mogła wyjaśnić zmianę języka oraz właściwie opisać kulturowe warunki zmian semantycznych i socjopolityczne warunki wpływające na zróżnicowanie dialektalne różnych społeczności mownych (zob. też Durbin 1969: 568–569, Campbell 1997). 12 Zob. pracę Clair Bowern (2008) oraz wykład Daniela L. Everetta: o tym, j ak pr owadz i ć pr a c ę w t e r en i e , gdy nie zna się języka odbiorców (wykład z praktycznymi ilustracjami): https://www.youtube.com/watch?v=sYpWp7g7XWU (data dostępu: 29 kwietnia 2022). 13 Zob. klasyczną już publikację, zredagowaną przez Piera P. Giglioliego (1972), traktującą o tym, jak wyraźnie i blisko język jest związany wieloma relacjami ze społecznością, która go używa. 14 Zob. też tekst wprowadzenia do językoznawstwa antropologicznego, napisany przez Harriet E. Manelis Klein (2006), oraz op i s ant r opo l og i i j ako nauk i s t o s owane j , napisany jeszcze przed drugą wojną światową przez Bronisława Malinowskiego ([1938/1940] 2000).
24 ANTROPOLOGIA JĘZYKA (wybrane kierunki badań) I. Ewolucja języka – na wskroś interdyscyplinarna dyscyplina naukowa, badająca zagadnienie pochodzenia i rozwoju języka jako formy komunikacji symbolicznej właściwej wyłącznie człowiekowi20 II. Antropologia lingwistyczna – dyscyplina badająca związki między kulturą, językiem a określoną społecznością mowną21 III. Antropologia pisma (oraz antropologia piśmienności ) – dyscyplina badająca kulturowo zróżnicowane sposoby zapisu i przekazywania informacji22 20 Zob. bardzo wielowątkowe i bogate w sugestie wskazujące kierunki dalszych prac wprowadzenie do badań nad ewolucją języka Żywiczyńskiego i Wacewicza (2015), gdzie przedmiotem badania są początki języka jako formy komunikacji w linii człowiekowatych; pracę Evolutionary Linguistics April i Roberta McMahonów (2013), która mimo swojego tytułu lokuje się zdecydowanie w obszarze badań ewolucji języka; czy prace Chrisa Knighta (1991, 2000), podkreślającego w swoich badaniach zna c z en i e spo ł e c znych a spekt ów koope r a c j i , kt ó r e l e ż ą u poc z ą tków j ę zyka . 21Zakres badania antropologii lingwistycznej byłby zbliżony do zakresu badań prowadzonych w ramach językoznawstwa antropologicznego (w użyciu jest też rzadziej stosowany termin: „lingwistyka antropologiczna”), stąd częsta konfuzja w użyciu tych terminów, niemniej można założyć, że używanie ich jako synonimów nie stanowi wielkiego błędu, gdyż w antropologii lingwistycznej nacisk położony jest bardziej na kulturę i wypracowanie opisu praktyk kulturowych dziejących się za pomocą języka niż zbieranie danych czysto lingwistycznych, dotyczących tego, jakim językiem, rejestrem itp. posługuje się osoba wypowiadająca słowa w chwili mówienia. Podsumowując tę myśl, ob i e dy s cyp l i ny r óżn i ą s i ę pr z edmi o t em swo i ch badań . O ile zasadniczym pr z edmi o t em badan i a j ę zykoznaws twa ant r opo l og i c znego j e s t j ę zyk , o t y l e pods t awowym pr z edmi o t em badan i a ant r opo l og i i l i ngwi s t yc zne j j e s t c z ł owi ek i j ego z a chowan i a , a w tym również jego zachowania językowe. Zob. też tekst Bronisława Malinowskiego ([1929] 2000). 22Ant r opo l og i a p i sma oraz p i śmi enno ś c i – jako subdyscyplina antropologii języka – jest dyscypliną naukową blisko spokrewnioną z językoznawstwem antropologicznym. W zakresie zainteresowania antropologii pisma znajdują się zarówno bardzo zróżnicowane pr akt yk i
33 Rozdział 1. Ogólna struktura zjawisk kontaktu językowego dla Bohaterów walczących za wolność swojego kraju, bowiem dzisiaj zło wyważa drzwi do Kijowa, natomiast jutro może włamać się do domów w Berlinie, Amsterdamie, Londynie czy San Francisco; stąd należy opierać mu się wszędzie i w każdy możliwy sposób. 1.2. P odstawowe koncepcje i zadania językoznawstwa antropologicznego Można powiedzieć, że j ę zykoznaws two ant r opo l og i c zne j e s t subdy s cyp l i ną j ę zykoznaws twa , kt ó r e skup i a j ą c s i ę na j ę zyku j ako na pr z edmi oc i e swo j ego badan i a , dą ży r ówn i e ż do pozna - wan i a spo s obów f unkc j onowan i a c z ł owi eka w r ama ch r óżnych wzo r ów ku l tur y i me chan i zmów komun i ka c j i s ymbo l i c zne j45. Dyscypliną styczną do badań prowadzonych w zakresie językoznawstwa antropologicznego jest ewolucja języka, jednak przedmiotem jej badania jest powstawanie i rozwój języka jako sposobu komunikacji symbolicznej. Dyscyplina ta stosuje właściwe sobie narzędzia badawcze i wydaje się, że zdecydowanie bliżej jest jej do dziedziny nauk biologicznych niż społecznych czy humanistycznych. J ę zykoznaws two ant r opo l og i c zne jak mało która subdyscyplina językoznawstwa wyraźnie podkr e ś l a n i e r oz e rwa l - ny zwi ą z ek c z ł owi eka z j ę zyk i em i stroni od badania języka w oderwaniu od jego integralnych i zna c z en i o twó r c zych n i ewe rba l nych z anur z eń kont eks tua l nych . Językoznawstwo antropologiczne dalekie jest od traktowania języka jako zbioru danych leksykalnych wyobcowanych z niewerbalnego kontekstu i quasi-matematycznych reguł ich przestawiania. Takie badanie – z perspektywy tej subdyscypliny – jest, delikatnie mówiąc, wielkim uproszczeniem rzeczywistości; uproszczeniem tak daleko idącym, że ocierającym się o zasadniczy błąd w sztuce, czyli brak zrozumienia, w jak symbolicznej i zależnej od niewerbalnego kontekstu rzeczywistości (którą jest przecież rzeczywistość językowa) funkcjonuje język. Hipoteza ta znajduje całkowite potwierdzenie chociażby w rozprawie Postcolonial English. Varieties around the World autorstwa Edgara W. Schneidera z 2007 roku, do której jeszcze wrócimy. 45 Podstawę tego podrozdziału stanowiły teksty opublikowane wcześniej przez Piotra P. Chruszczewskiego (2011: 76–79, 266–271).
34 Kreolingwistyka w zarysie Język, który sam jest symbolicznym i arbitralnym wytworem kultury ludzkiej, często katalizuje procesy adaptacji człowieka do określonych mechanizmów komunikacyjnych i warunków naturalnych, w których temu człowiekowi przychodzi funkcjonować. Z tego punktu widzenia to, czy język powstał w czasie iskania przy ognisku, po zaspokojeniu głodu i pragnienia, czy też było wręcz odwrotnie, czyli że język powstał właśnie po to, żeby grupa hominidów mogła lepiej się zorganizować w celu zaspokojenia głodu i pragnienia, żeby mieć później czas na rysowanie na skałach jaskini oraz iskanie przy ognisku, ma znaczenie drugorzędne. Najważniejsze jest to, że język w ogóle powstał i – skoro jest m.in. narzędziem przekazywania informacji – może pełnić rolę kluczowego podmiotu badania, za pomocą którego można zgłębić procesy jego powstawania, zanikania oraz rozwoju. Podążając tym tropem, można dojść do refleksji nad istotą bycia człowiekiem oraz nad wzorami zachowań społecznych i kulturowych, w tym też zachowań artystycznych (zob. też Kimbrough, Dale, Griebel 2016; Morin, Müller, Morisseau, Winters 2022). Warto w tym miejscu wskazać na inną s t o sunkowo nową dy s cyp l i - nę badań , jaką jest ewo l uc j a j ę zyka , której wycinek pola badawczego dotyczącego badań nad procesami powstania języka jako takiego i proliferacji tych procesów wyraźnie pokrywa się z zakresami dociekań językoznawstwa antropologicznego. Ewolucja języka zajmuje się hipotezami początków i hipotezami rozwoju komunikacji symbolicznej w linii człowiekowatych. Wskazując na badan i a pr owadzone w r ama ch ewo l uc j i j ę zyka – dyscypliny, która wedle trafnej obserwacji Żywiczyńskiego i Wacewicza (2015: 16–17) „podejmuje wyzwanie stawiania weryfikowalnych hipotez, w jaki sposób ta właściwa wyłącznie człowiekowi, ale też wyjątkowo skomplikowana cecha mogła wyłonić się w historii naszej linii ewolucyjnej” – warto dodać, że jest to również dy s cyp l i na demi t o l og i zu j ą c a wi e l e wy r óż - n i ków l udzk i e j wy j ą tkowo ś c i , powszechnie uważanych dotychczas za czysto ludzkie. Dla przykładu: […] samoświadomość (self-awareness) – przynajmniej w zoperacjonalizowanej wersji, której obecność psychologowie sprawdzają za pomocą testu Gallupa – cechuje wszystkie gatunki wielkich małp: szympansy zwykłe, bonobo, goryle i orangutany, ale również delfiny i słonie. Na początku XX wieku wydawało się, że wystarczy odpowiednio sformułować definicję używan i a na r z ędz i , eliminując zachowania instynktowne/wrodzone lub niedostatecznie skomplikowane, by stało się ono cechą wyłącznie ludzką. Pogląd ten przetrwał jedynie do czasów pionierskich badań Jane Goodall z szympansami w latach
flippingbook.comRkJQdWJsaXNoZXIy MTE5NDY5MQ==